5.5. Kościół p.w. św. Jerzego w Sopocie

Il. 5.1

Wojskowy kościół św. Jerzego jest przykładem, że o Ojczyźnie można mówić, nie epatując hasłami politycznymi. Jego głównym przesłaniem jest umieszczone na samym szczycie hasło: Polonia semper fidelis???, czyli Polska zawsze wierna???. Umieszczone na końcu trzy znaki zapytania podają to twierdzenie w wątpliwość. Twórcy Grobu zwracają się do osób znających łacinę, a przynajmniej sentencje łacińskie, a więc do ludzi wykształconych. Niejako pytają, czy to twierdzenie mówiące o wierności naszego narodu Bogu jest wciąż aktualne. Symbolikę narodową podkreślają kwiaty utrzymane w tonacji biało-czerwonej. Wyjątkowo pięknie wyglądają białe hortensje, które otaczają ciało Chrystusa. Podkreślają one jego boskość (symbolika bieli wskazującej na obecność sacrum). Tło Grobu stanowi granatowa tkanina, w której dopatrywałabym się symboliki morskiej. Należy zwrócić uwagę na wymowę świateł, jaką zastosowano w tym Grobie. Wyraźnie oświetlone są trzy punkty: ciało Jezusa, monstrancja i napis. Światło oświetlające monstrancję jest tak ustawione, że niemal nie możemy dojrzeć jej kształtów. Bije od niej światło, niemal oślepiające patrzących. Przypomina to obraz, jaki znamy z licznych przekazów o epifanii, kiedy to Bóg objawiał się jako płonący krzew, słup ognia czy jako jaśniejąca postać (objawienie się Jezusa uczniom).

Sposobem na wyrażenie szacunku dla Boga jest straż przy Grobie Pańskim. Myślę, że pełniący wartę w galowych mundurach żołnierze polscy dają dowód, że hasło widniejące nad grobem jest wciąż aktualne.

Il. 5.2 Il. 5.3

5.6. Kościół p.w. Najświętszej Marii Panny w Rumii

Il. 6.1

Grób Pański, który omawiam jako ostatni, w największym stopniu przypomina dawne groby-cuda. Po pierwsze jest dość duży, swymi wymiarami przypomina scenę teatralną. Do jego budowy jest co roku wykorzystywany dolny ołtarz, ponieważ świątynia ta jest dwupoziomowa. Nim przejdę do omawiania Grobu, chciałabym krótko scharakteryzować parafię. Kościołem opiekuje się zakon salezjański, dość prężnie działający na rzecz parafii, istnieje świetlica dla dzieci z biednych lub patologicznych domów, klub sportowy itp. Księża od kilku lat prowadzą też liceum. Znaczenie tego kościoła dla życia miasta jest duże. Sądzę, że parafia o takim prestiżu jest niejako zobowiązania do corocznego zadziwiania wiernych nowym Grobem, który jest zawsze komentowany przez mieszkańców miasta. Grób w kościele Najświętszej Marii Panny pełni więc podobne funkcje jak dawne, dziewiętnastowieczne Groby, manifestuje prestiż parafii.

Grób ten zarówno oddziałuje na uczucia, jak i apeluje do wiedzy teologicznej wiernych. Centralną figurą tej kompozycji jest biała góra, na szczycie której umieszczono monstrancję, otoczoną u podstawy wiankiem z czerwonych róż (il. 6.2). U stóp tej góry spoczywa Jezus. Dwa przeciwstawne krańce Grobu zajmują dwie fundamentalne dla judaizmu i chrześcijaństwa góry – Synaj i Golgota. Przestrzeń między nimi wypełniają fioletowe i białe kwiaty w doniczkach, ustawione na schodach przykrytych białym suknem. By podkreślić realność elementów scenograficznych – gór z kartonu, umieszczono na nich gałęzie drzew i krzaków. Tło przedstawienia to ściana  pokryta białym suknem, na którym widnieje hasło-przesłanie: W Jego imię otrzymamy odpuszczenie grzechów i życie wieczne. Góry, starotestamentowy Synaj i nowotestamentowa Golgota, nawiązują bezpośrednio do wydarzeń przekazanych ludziom przez Pismo Święte. Mamy tu do czynienia, podobnie jak w przypadku dawnych Grobów, z przedstawianiem wydarzeń biblijnych. Nie ma tu jednak żadnych postaci oprócz spoczywającego w Grobie Jezusa. Na Górze Synaj nie widzimy Mojżesza, tylko objawione mu Prawo na kamiennych tablicach (il. 6.5). Przedstawienie to jest więc bardziej symbolicznym odwołaniem się do Biblii, niż opisywany przez ks. Kitowicza obraz Jonasza połykanego przez wieloryba. Współczesne przedstawienie ma tylko przywołać na myśl znane wydarzenia. Dosłowny przekaz z dawnych Grobów raczej opowiadał biblijną historię, niż odwoływał się do jej przesłania.

Il. 6.2 Il. 6.3

Zatrzymajmy się na chwilę nad symboliką białej góry, na której została ustawiona monstrancja (il. 6.2). Symbolika bieli i góry pojawiła się już, jednak w tym miejscu chciałabym ponownie do tych treści powrócić.

 

Góra łączy wszystkie sfery Kosmosu i stanowi uniwersalne imago mundi. Wyznacza oś świata, a więc aktualizuje porządek wertykalny i wskazuje na możliwości mediacji, przekraczania granicy między różnymi sferami. Jest też centrum świata, od niej ustala się wszelkie inne relacje przestrzenne [...]. Góry aktualizują podstawową wizję świata: szczyt góry należy do Boga, świętych, Gromowładcy, u jej podnóża zaś ulokowany zostaje szatan, demon, a także kraina śmierci (Kowalski 1998: 141-142).

Widzimy więc, że Jezus spoczywający u stóp góry znalazł się tam nie bez powodu, według tradycji Kościoła, Ukrzyżowany po swej śmierci „stąpił do piekieł”. Góry są miejscem gdzie Bóg objawia swoją wolę, ukazuje się człowiekowi (Kowalski 1998: 143). Na Górze Horeb Bóg objawia swoje imię Mojżeszowi, a  na Górze Synaj przekazał mu swoje Prawo. W Starym Testamencie góra pojawia się jeszcze wielokrotnie. Ma też ona ogromne znaczenie dla Nowego Testamentu:

We wszystkich przełomowych momentach swojej biografii Jezus udawał się na jedną z gór, by tam w osamotnieniu przygotowywać się do wejścia w następną sekwencję swego losu. Było to więc Kazanie na Górze (Mt 5, 1-12), wybór apostołów (Mk 3, 13), samotna modlitwa przed rozmnożeniem chleba (Mt 14, 23), przemienienie na górze Tabor (Mt 17, 1-8). Na Górze Oliwnej Chrystus spędzał często noce poświęcone medytacji (Łk 21,37; J 8,1); tu modlił się przed pojmaniem (Mk 14, 26nn) i wreszcie na końcu żywota była Kalwaria, gdzie stanął krzyż (Kowalski 1998: 145).

Powróćmy jeszcze do kosmicznej symboliki góry. Każda kultura ma swoją górę, która stanowi centrum świata. Współczesnym przykładem może być Jasna Góra w Częstochowie – centrum katolickiej Polski, do której pielgrzymują wierni. Biała czy Jasna góra jest w folklorze polskim przeciwstawieniem łysej góry, na której odbywały się sabaty czarownic. Biała góra prowadzi ku niebu, mocom pozytywnym. Łysa, ciemna góra wiedzie ku złym podziemnym mocom (Kowalski 1998: 226). Na jej szczycie objawia się nam Chrystus Eucharystyczny, podświetlona monstrancja jaśnieje niczym krzak gorejący. Biała zasłona nie pozwala zobaczyć dokładnie jej kształtów. Warto dodać, że ów postument jest dość niezwykły, przypomina raczej obraz z filmów science fiction niż symbol, obraz religijny. Współczesnego widza dość trudno zaskoczyć, myślę, że księżom salezjanom się to udało. Spoza kanonu symboli religijnych są też barwy, jakie widzimy u stóp owej białej góry: dostrzegamy różowawe światło jutrzenki, które miesza się z zielonkawą poświatą (il. 6.3). Jedyne skojarzenie, jakie mi się nasuwa, to właśnie jutrzenka, świt, a więc nadzieja, której wymowę potęguje symbolika zieleni. Biała góra jest więc symbolem Jezusa Zwycięskiego, Zmartwychwstałego, który w niedzielny poranek wschodzi nad światem.

Twórcy Grobu poprzez umieszczenie obok siebie wyobrażeń trzech ważnych gór wskazują na prawdy najważniejsze dla chrześcijanina: Prawo, a więc dekalog, eucharystia oraz nadzieja zmartwychwstania dzięki śmierci Jezusa na krzyżu. Znajdująca się w centrum góra z Jezusem Eucharystycznym jest symbolem połączenia, pośrednika, jakim jest Zmartwychwstały Jezus, pomiędzy Starym a Nowym Testamentem, które symbolizują Synaj i Golgota.

Na zakończenie chciałabym zwrócić uwagę na jeden element Grobu Pańskiego, który ma bezpośredni związek ze śmiercią. Są to dwie trumny umieszczone u stóp dwóch biblijnych gór, a więc miejscu symbolizującym podziemia. Są to autentyczne drewniane trumny. W sposób dość wyraźny, a może nawet szokujący, uświadamiają one wiernym prawdę o ludzkim przemijaniu.

Il. 6.4 Il. 6.5

6. Podsumowanie

Mam nadzieję, że w tej krótkiej analizie udało mi się uchwycić różnorodność funkcji i symboliki Grobu Pańskiego, który stworzony, by uświetnić i niejako wspomóc obrzędy religijne, stał się, zwłaszcza w XVII i XIX wieku, atrakcją towarzyską i wyrazem prestiżu zakonów czy parafii. Współcześnie Grób Pański zdaje się tracić na znaczeniu, jako wyraz atrakcji czy rozrywki, choć jego znaczenie dla obrzędowości religijnej jest wciąż żywe. Współczesne Groby już nie przyciągają „cudami”, raczej przemawiają do wiernych symboliką biblijną, która jest głęboko osadzona w uniwersalnej dla całego świata, kosmicznej symbolice drzewa życia, góry, słońca.

Groby Pańskie mówią jednocześnie o prawdach zatrważających jak i radosnych. Czerwień róż, fiolet płócien, przytłumione oświetlenie, krzyż, figura wyobrażająca ciało Jezusa zdjętego z krzyża, mówią nam o śmierci męczeńskiej. Ukryta za białą zasłoną monstrancja z Chrystusem Eucharystycznym daje nadzieję i radość. Twórcy Grobów przemawiają do wiernych nie tylko za pomocą symboli, ale także za pomocą napisów głoszących prawdy wiary.

Grób Pański może być wyrazem miłości do Boga, jak np. w przypadku prezentowanego kościoła św. Mikołaja. Może stać się okazją do ewangelizacji, jak w kościele rumskim. Może też zostać wykorzystany do realizacji partykularnych celów ich twórców, jak np. w kościele św. Brygidy, gdzie Święta Wielkanocne są okazją do manifestacji przekonań politycznych.

Bibliografia

• Buchowski Michał (1993) Magia i rytuał, Warszawa: Instytut Kultury.
• Bystroń Jan Stanisław (1960) Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI--XVIII. Tom II, Warszawa: PIW.
• Ciołek Tadeusz M., Olędzki Jacek, Zadrożyńska Anna (1976) Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
• Collier John Jr., Collier Malcolm (1986) Visual Anthropology: Photography as a Research Method, Albuquerque: University of New Mexico Press.
• Eliade Mircea (1994) Uwagi na temat symboliki religijnej, w: tenże, Mefistofeles i androgyn, Warszawa: Wydawnictwo KR, s. 199-222.
• Eliade Mircea (1997) Wprowadzenie, w: tenże, Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne,  Kraków: Znak, s. 7-14.
• Eliade Mircea (1998) Symbolizm i historia, w: tenże, Obrazy i symbole. Szkice o symbolizmie magiczno-religijnym, Warszawa: Wydawnictwo KR, s. 177-209.
• Forstner Dorothea (1990) Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa: PAX.
• Gloger Zygmunt (1900) Rok polski. W życiu, tradycji i pieśni, Warszawa: Jan Fiszer.
• Gołębiowski Łukasz (1884) Lud polski. Jego zwyczaje, zabobony. t. II, Lwów: Adam Kaczruba.
• Hani Jean (1998) Symbolika świątyni chrześcijańskiej, Kraków: Znak.
• Kolberg Oskar (1871) Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Krakowskie, cz. I, Kraków: UW. Reedycja fotooffsetowa (1962) Dzieła wszystkie, t. 5, Krakowskie, cz. I, Wrocław-Poznań: Polskie Wydawnictwo Muzyczne.
• Kopaliński Władysław (1988) Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa: PIW.
• Kowalski Piotr (1998) Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa-Wrocław: PWN.
• Krzyżanowski Julian (1965) Groby wielkanocne, w: tenże Słownik folkloru polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna, s. 130.
• Malinowski Bronisław (2000) Czym jest kultura?, w: Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz (oprac.) Wiedza o kulturze, cz. I: Antropologia kultury. Zagadnienia  i wybór tekstów, Warszawa: Wydawnictwo UW, s. 36-49.
• Nowina-Sroczyńska Ewa (1997) Wprowadzenie, w: taż, Przezroczyste ramiona ojca. Studium etnologiczne o magicznych dzieciach, Łódź: UŁ, s. 108-125.
• Ogrodowska Barbara (2000) Święta polskie, Warszawa: Alfa.
• Perszon ks. Jan (1999) Więź ze zmarłymi w okresie paschalnym, w: tenże, Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Lublin: KUL, s. 276-287.
• Prus Bolesław (1999) Lalka, Warszawa: Pruszyński i S-ka.
• Samosarski Józef (1990) Oblicza świąt, Warszawa: Biblioteka „Więzi”.
• Stomma Ludwik (1981) Spory o termin Wielkanocy - sławny i nieznany, w: tenże, Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, s. 107-120.
• Szczypka Józef (1979) Kalendarz polski, Warszawa: PAX.
• Zadrożyńska Anna (2000) Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa: Twój Styl.

Artykuł oparto na pracy licencjackiej napisanej pod kierunkiem dr hab. Ewy Nowina-Sroczyńskiej, prof. UMK, w Katedrze Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Pracę obroniono w czerwcu 2004 roku.