|
4. Elementy konstytuujące współcześnie Grób Pański
Grób Pański jest swego rodzaju dekoracją. Współczesne Groby wypadają bardzo skromnie, jeżeli je porównać z „cudami” dawnych wieków, jakie odnajdujemy w cytowanych przekazach. Nie ma już elementów ruchomych, choć paradoksalnie dziś łatwiej byłoby wprawić w ruch np. wyobrażenie Ziemi. Nie występują fontanny, a więc tak ważny symbol wody, o niebagatelnym znaczeniu dekoracyjnym. Figura Matki Boskiej, dawniej prawie zawsze obecna, w badanych grobach pojawiła się tylko raz. Brak przedstawień wydarzeń biblijnych i wyobrażeń Ziemi, planet. Treści biblijne pojawiają się tylko w jednym Grobie, a i tam widzimy jedynie Górę Synaj. Nie pojawia się muzyka, dawniej grana przez zmieniające się zespoły (por. Gołębiowski 1884: 106). Choć dziś wystarczyłoby włączyć magnetofon stojący gdzieś w ukryciu, element ten nie pojawia się. Grób jest raczej miejscem modlitwy, której sprzyja cisza. Czasem tylko pojawia się śpiew adorujących grób wiernych.
Badane Groby były skromne. Tylko jeden z nich był bardziej spektakularny, głównie ze względu na swoją wielkość. Współcześnie Groby nie epatują bogactwem. Ich tworzywo stanowią dość proste i tanie elementy, takie jak np. białe płótno czy karton. Omówię je teraz kolejno.
Figura Chrystusa jest obecna we wszystkich Grobach, zwykle gipsowa, malowana. Jeżeli przyjrzymy się bliżej zdjęciom, zauważymy, że w trzech Grobach figura ta jest identyczna: głowa Jezusa spoczywa na poduszce z charakterystycznymi frędzlami. Jest to wyraźny znak naszych czasów, gdzie niemal wszystko produkuje się masowo, według takich samych wzorów.
Drewniany krzyż, dość prosty, jest nieodłącznym elementem Grobów Pańskich. Charakterystyczna jest szarfa, kawałek materiału zawieszony na jego ramionach, symbolizując brak, nieobecność ciała Jezusa. Taki krzyż pojawia się w świątyni tylko w Wielką Sobotę. Krzyż jest symbolem męczeńskiej śmierci Chrystusa, będącej obietnicą życia wiecznego oraz symbolem chrześcijaństwa. Jak pisze Dorothea Forstner:
Greccy Ojcowie Kościoła widzieli w krzyżu symbol Chrystusa, który rozpostarty na drzewie męki obejmuje cały wszechświat, jego wysokość i głębokość, szerokość i długość, przenika go swoim Bóstwem i harmonijnie łączy w jedno. [...] Krzyż ogarnia sobą wszystkie tajemnice Chrystusa: mękę, zmartwychwstanie, panowanie nad światem, paruzję (Forstner 1990: 12).
Krzyż jest jednocześnie jednym z najstarszych symboli świata:
[…] dwie przecinające się pod kątem prostym linie stanowią najstarsze symboliczne przestawienie świata. To imago mundi zawiera najważniejsze elementy tradycyjnego wyobrażenia o świecie, jego kształcie i organizacji (Kowalski 1998: 262).
Są to: cztery strony świata, przeciwieństwa góra–dół, prawo–lewo. Ponieważ krzyż jest symbolem środka świata, wpisuje się w pradawną symbolikę drzewa kosmicznego, rosnącego w centrum świata i łączącego trzy sfery – podziemia, ziemię i niebo. W wielu kulturach drzewo to miejsce epifani i kontaktu z sacrum. Jak pisze, cytowany już, Piotr Kowalski:
Święte drzewo wyznacza centrum danej kultury; było to miejsce kultowe, jako że właśnie w nim możliwe stawało się przekroczenie granicy rozdzielającej krainę żywych od zaświatów (Kowalski 1998: 96).
Słowa te idealnie oddają miejsce krzyża – świętego drzewa – w świecie chrześcijańskim. Legendy podają, że krzyż na którym skonał Jezus został zrobiony z rajskiego Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego (Kowalski 1998: 97). W jednym więc drzewie zawiera się początek i koniec starotestamentowej historii ludzkości. Drzewo Kosmiczne to nie tylko imago mundi i centrum świata. Jego symbolikę dopełnia drzewo życia – w drzewie kosmicznym widziano jednocześnie drzewo życia.
Zmiany, jakim podlega drzewo, ilustrują dokonującą się rzeczywiście periodyczną regenerację świata; jest ono zarówno przykładem, jak i symbolem samej istoty niewyczerpanej płodności, obrazem zmartwychwstającej roślinności, cyklicznego odnawiania sił witalnych (Kowalski 1998: 96).
W tę symbolikę wpisuje się krzyż, symbol zwycięstwa nad śmiercią. To poprzez krzyż – mękę – Jezus odkupił świat. Słowa Micrea Eliadego trafnie podsumowują rozważania o symbolice krzyża, wpisanej w odwieczną symbolikę kosmiczną:
To przez Krzyż (= Środek) możliwe jest nawiązanie kontaktu z niebem i dzięki temu Świat cały zostaje „odkupiony”. Termin „odkupienie” podejmuje i uzupełnia idee okresowego odnowienia i kosmicznej regeneracji, niewyczerpanej płodności i świętości, rzeczywistości absolutnej i wreszcie nieśmiertelności – idee współistniejące w symbolizmie Drzewa Świata (Eliade 1998: 191).
Monstrancja, złote lub pozłacane liturgiczne naczynie, zwykle w kształcie słońca, w którym umieszcza się hostię, w Grobie Pańskim jest zazwyczaj umieszczona centralnie, na podwyższeniu. Zawiera w sobie symbolikę związaną z Jezusem: królewskie złoto i kształt Słońca, z którym uosabiany jest Chrystus. Zwykle przykrywa się ją białą zasłoną, zgodnie z odwieczną ludzką obawą przed bezpośrednim kontaktem z sacrum oraz szacunkiem dla Boga. W badanych kościołach tylko jedna monstrancja była odsłonięta – bursztynowa monstrancja w kościele św. Brygidy. Była ona odsłonięta celowo, by wierni mogli podziwiać jej piękno, bogactwo i kunszt sztuki złotniczej.
Świece są nieodłącznym elementem świątyni. W kontekście Grobu przypominają lampki, jakie zapalamy na grobach zmarłych ludzi. Są to duże, kościelne świece, a nie nagrobne lampiony. Podobnie jak krzyż, pojawiają się we wszystkich badanych Grobach. Świeca, światło to przede wszystkim symbol Chrystusa – „światłości świata”. Rrozprasza ciemność, swym światłem wprowadza porządek ludzki, jest czynnikiem porządkującym, przezwyciężającym chaos. Świeca wpisuje się w symbolikę ognia (Kowalski 1998: 556).
W świątyni, na ołtarzu ofiarnym czy cmentarzu płonące świece i lampy poświadczają obecność sacrum, tzn. odmiennego porządku, który objawia się w pewnych okolicznościach i fragmentach przestrzeni (Kowalski 1998: 558).
Kwiaty, podobnie jak świece, są obecne w świątyni przez cały rok. W szczególny sposób ozdabiają też Grób Pański. Bez roślin nie można się w świętowaniu obejść, podkreślają odmienność i niezwykłość czasu święta (Zadrożyńska 2000: 20). W przedstawieniach Grobu Pańskiego najczęściej pojawiają się czerwone róże – symbol męczeństwa (Kopaliński 1988: 1002). W czerwonym kolorze jest też anturium, drogi, ale bardzo ozdobny kwiat. Równie popularne jak róże są lilie uosabiające czystość i niewinność (Opaliński 1988: 599). Białe są, bardzo popularne w polskich kościołach, hortensje. Kolor biały to światłość, symbolizuje sacrum (Kowalski 1998: 226) oraz czystość (Kopaliński 1988: 95). Oprócz czerwieni i bieli równie powszechny jest fiolet. Fioletowe są wspomniane już hortensje, jak również prymulki i inne drobne kwiaty doniczkowe. Kolor żółty pojawia się w tulipanach, gerberach i innych drobniejszych kwiatach. Wiąże się on z symboliką słoneczną i królewską (Kowalski 1998: 227). W dwóch Grobach pojawiły się gałęzie drzew obsypane wiosennym kwieciem, symbol nadchodzącej wiosny. Naturalny mech i bluszcz, obrastające skały zrobione z tektury, stanowią element dekoracji. Mech to roślina porastająca jaskinie i kamienie, a właśnie w skale był wykuty grób, w którym złożono Chrystusa.
Białe, fioletowe, granatowe czy (w jednym przypadku) czerwono-białe tkaniny stanowią niemal podstawowe tworzywo współczesnych Grobów. Są zwykle rozciągnięte na ścianie od podłogi aż po sufit i stanowią tło, na którym rysują się pozostałe elementy. Oplatają też podwyższenie, na którym stoi monstrancja i leży Jezus. Dominuje przede wszystkim kolor fioletowy. Jego symbolikę tak wyjaśnia Dorothea Forstner:
W tym kolorze liturgicznym można upatrywać symbol walki ducha z ciałem. [...] Jest on kolorem wcielonego Boga-Człowieka, Chrystusa, którego zwłaszcza w cierpieniu – w nim bowiem dopełnia się przyjęcie tego, co ludzkie w to, co Boskie – przedstawia się jako odzianego w fioletowy płaszcz (1990: 122).
Wyżej wymienione elementy Grobu uzupełniane są przez elementy scenograficzne: skały z tektury, papieru i styropianu, kotwice czy „kamienne tablice” zawierające Dekalog, wykonane z przeróżnych materiałów. Wymowę Grobu uzupełniają napisy. Stanowią jakby motto, hasło przewodnie Grobu, jego przesłania.
W dwóch kościołach przy Grobie pełniona jest straż. Osoby pełniące wartę przy Grobie, w badanych przypadkach, to żołnierze (w przypadku kościoła wojskowego) oraz harcerze. Tradycja zaciągania straży przy Grobie jest nawiązaniem do wydarzeń ewangelicznych. Zwyczaj Straży Grobowych jest znany w całej Polsce, na wsiach często pełnią ją strażacy. Rzeszowszczyzna słynie z turków wielkanocnych, czyli specjalnie przebranych w parawojskowe lub nawet orientalne stroje mężczyzn (Ogrodowska 2000: 182-184).
5. Współczesne Groby Pańskie
5.1. Kościół p.w. Najświętszej Marii Panny w Gdańsku
Pierwszy z analizowanych grobów został urządzony z dużym wyczuciem estetyki i wspaniale wpisuje się w gotycką przestrzeń strzelistego Kościoła mariackiego w Gdańsku. Ponieważ świątynia jest ogromna, Grób wypełnia tylko jej niewielką cząstkę i po przekroczeniu progu kościoła nie widać go. Grób ten jest równie strzelisty jak kościół, w którym powstał. Ponieważ białą tkaninę, która stanowi jego tło, rozwieszono w przestrzeni, a nie na tle ściany, prześwietla ją światło, nadając Grobowi wygląd niemal świetlisty. Owa jaśniejąca tkanina nadaje kompozycji wyjątkowy wygląd, podkreślając sakralny wymiar Grobu. Oś kompozycji stanowi pas fioletowej tkaniny, znacznie wystającej poza inne elementy. To fioletowe, pionowo umieszczone pasmo przypomina drabinę wyciągniętą ku niebu, podobną do tej, którą patriarcha Jakub ujrzał we śnie (Gen 28, 12). Jest ona niejako przedłużeniem krzyża. Te dwa elementy łączą się w symbolice góry, pionu, a więc wznoszenia się ku niebu, Bogu, ku zbawieniu i życiu wiecznemu (Kowalski 1998: 141). Śmierć Jezusa wyznacza drogę od śmierci, jaką jest grzech, do zbawienia, a więc nieba. Jednocześnie krzyż i wzmacniające jego symbolikę fioletowe pasmo, stanowią w Wielką Sobotę centrum, oś świata. Wokół Grobu i jego tajemnic powinny się ogniskować wszystkie nasze myśli. Postrzegamy go jako symbol teologiczny – krzyż jest wzmocniony przez kosmiczną symbolikę góry, pionu, drabiny, łączącej trzy poziomy świata i stanowiącej jego centrum (Kowalski 1998: 141).
Gdy zwrócimy się ku detalom, zauważymy kwiaty w kolorach białym, czerwonym i żółtym. Ich symbolika została już wyżej omówiona. Zwrócę tylko uwagę, że lilie są ułożone w kompozycje, symetrycznie umieszczone po obu stronach Grobu. Liczba kwiatów jest tu wyważona, stanowią one bardzo dopracowaną dekorację urządzoną z wielkim smakiem. Jeden tylko wazon z tulipanami, stojący na podłodze, sprawia wrażenie przypadkowego, może postawił go jakiś wierny, bez wiedzy twórców Grobu.
Oprócz monstrancji i świec, które stanowią element każdego Grobu, w kościele mariackim pojawiają się jeszcze dwa, dość specyficzne elementy.
Pierwszy z nich, to białe płótno spływające ze stóp Jezusa, na którym zostało dużymi czerwonymi literami wypisane hasło: UFAJ. W miłosierdziu nie mam granic (il. 1.3). Stylistyka napisu – czcionka, wielkość liter, kolor – przywodzi na myśl hasła wypisywane na sztandarach. Jest to więc element, być może, nawiązujący do wydarzeń historycznych ostatnich dwudziestu lat, jakie rozgrywały się w Gdańsku. Być może. Choć taka interpretacja wydaje mi się dość daleka. Raczej upatrywałabym w tej stylistyce funkcji podkreślenia, nadania hasłu wyrazistości. Proste hasło wypisane czerwonymi literami ma być zauważone, co więcej, ma się niejako wbić w pamięć odwiedzających Grób. Treść hasła jest komunikatem, którego znaczenia raczej nie trzeba tłumaczyć. Można je traktować jako słowa kierowane przez samego Jezusa do wiernych. Słowa dające nadzieję, pocieszenie.
Drugi element to serce otaczające monstrancję (il. 1.2). Serce to swym kształtem i grubością przypomina koło ratunkowe, które podkreśla, że Jezus Eucharystyczny jest dla wiernych ratunkiem, pomocą, wybawieniem od śmierci wiecznej. Łącząc symbolikę koła ratunkowego i serca element ten można odczytać w następujący sposób: prawdziwe oparcie i ratunek w oceanie życia daje miłość. Serce jest symbolem miłości i życia (Kowalski 1998: 509), co wpisuje się w symbolikę całego Grobu i zmartwychwstania. Serce jest centrum człowieka, w nim znajdują się jego najważniejsze cechy (Kowalski 1998: 509). Monstrancja umieszczona w sercu jest jasnym przesłaniem – w sercach wiernych, w centrum ludzkiego życia powinien być Jezus i jego nauka.
Wymiar symboliczny pogłębi się jeszcze, gdy owo serce-koło ratunkowe potraktujemy jako symbol serca Jezusa. Jak pisze cytowany już wielokrotnie Piotr Kowalski:
Z serca każdego boga pochodzą najważniejsze dary przekazywane ludzkości. Z serca Chrystusa płynie, według myśli teologicznej i licznych przedstawień ikonograficznych, łaska zbawiająca człowieka (Kowalski 1998: 50).
Ostatnim, dość frapującym elementem symbolicznym jest flaga Polski spływająca od podstawy monstrancji w dół, wzdłuż postumentu, na której jest umieszczona owa monstrancja i serce (il. 1.4). Obecność symbolu państwowego w Grobie Pańskim nie powinna dziwić. Polskość jest od wieków kojarzona z chrześcijaństwem, a symbole religijne łączą się w naszej kulturze z symbolami patriotycznymi. Cóż ma jednak oznaczać dość specyficzne umieszczenie flagi, która przybiera kształt źródła wypływającego z serca, z podnóża monstrancji? Można zaryzykować następującą interpretację: wartości, jakimi kieruje się państwo powinny wypływać z wartości chrześcijańskich, wprost z serca Jezusa. Jednak równie uprawnione jest następujące uzasandnienie: umieszczenie flagi jest przypadkowe, wynikające z ogólnej kompozycji Grobu.
|
